Dự thảo đã thể chế hóa định hướng chuyển trọng tâm chính sách dân số từ “kế hoạch hóa gia đình” sang “dân số và phát triển”, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững. Bốn chính sách lớn được đề cập gồm: duy trì mức sinh thay thế, giảm mất cân bằng giới tính khi sinh, nâng cao chất lượng dân số và thích ứng già hóa dân số.

Già hóa nhanh, thách thức lớn về chăm sóc và an sinh

Việt Nam đang bước vào giai đoạn già hóa dân số với tốc độ thuộc nhóm nhanh nhất thế giới. Năm 2024, cả nước có khoảng 14,2 triệu người từ 60 tuổi trở lên. Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), thách thức lớn nhất hiện nay là khoảng cách giữa tuổi thọ và số năm sống khỏe mạnh: người Việt sống trung bình 74,7 năm nhưng chỉ có khoảng 65,4 năm sống khỏe.

Quá trình già hóa dân số của Việt Nam đang diễn ra nhanh. (Ảnh minh họa. Nguồn: Internet)

Khoảng 95% người cao tuổi (NCT) mắc ít nhất một bệnh mãn tính, trung bình mỗi người mang 2 - 3 bệnh, phổ biến là tim mạch, đái tháo đường, xương khớp hoặc suy giảm trí nhớ. Điều này khiến mỗi người phải đối mặt với khoảng 10 năm sống chung với bệnh tật. Tại các cơ sở điều trị, tình trạng quá tải, chi phí khám chữa bệnh và chăm sóc dài hạn tăng cao đang tạo áp lực đáng kể đối với hệ thống y tế và tài chính gia đình.

Bộ Y tế cho biết, trung bình mỗi người cao tuổi sống chung với 2–3 bệnh mạn tính, phổ biến là tim mạch, đái tháo đường, bệnh xương khớp hay suy giảm trí nhớ. Tốc độ già hóa nhanh khiến hệ thống y tế, an sinh xã hội và BHYT chịu nhiều áp lực. Nhu cầu khám chữa bệnh, đặc biệt là điều trị bệnh mạn tính tăng mạnh, trong khi nguồn nhân lực y tế lão khoa còn thiếu và mạng lưới chăm sóc dài hạn chưa phát triển.

Bác sĩ Nguyễn Đức Hùng, Phó Giám đốc Trung tâm Điều dưỡng và Chăm sóc sức khỏe Bưu điện, nhận định: “Người cao tuổi đến Trung tâm thường có nhiều bệnh lý kèm theo, đôi khi rối loạn nhận thức khiến nhu cầu chăm sóc đặc thù gia tăng đáng kể”.

Tuy nhiên, chi phí điều trị và chăm sóc tại các cơ sở dưỡng lão còn cao so với thu nhập bình quân, khiến nhiều NCT buộc phải sống nương nhờ con cháu hoặc tự chăm sóc trong điều kiện thiếu nhân lực và trang thiết bị hỗ trợ. PGS.TS Nguyễn Trung Anh, Giám đốc Bệnh viện Lão khoa Trung ương, cho biết chi phí y tế cho người già cao gấp 7 - 10 lần người trẻ; người trên 60 tuổi sử dụng tới 50% lượng thuốc điều trị hiện nay.

Thiếu dịch vụ chăm sóc: Bài toán cấp bách

Theo các chuyên gia, già hóa dân số là xu thế không thể đảo ngược. Nếu thích ứng tốt, đây sẽ là cơ hội để Việt Nam tái cấu trúc hệ thống y tế, an sinh xã hội và phát triển các ngành dịch vụ chăm sóc mới.

Dự thảo Luật Dân số đã đề xuất nhiều giải pháp nhằm khắc phục khoảng trống dịch vụ, đặc biệt là hai loại hình mới: cơ sở chăm sóc người cao tuổi ban ngày và cơ sở chăm sóc bán trú, mô hình phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội Việt Nam, giúp giảm tải viện dưỡng lão nội trú và hỗ trợ gia đình trong chăm sóc NCT.

Ông Matt Jackson, Trưởng Đại diện UNFPA tại Việt Nam, cảnh báo về “rủi ro kép”: chỉ khoảng 20% NCT có lương hưu, trong khi dịch vụ chăm sóc vẫn còn thiếu. Ông nhấn mạnh: “Việt Nam cần phát triển nền kinh tế chăm sóc để bảo đảm mọi người, đặc biệt là nhóm thu nhập thấp và không có hưu trí, được tiếp cận dịch vụ chăm sóc với chi phí phù hợp”.

Nhiều đại biểu Quốc hội cho rằng cần xây dựng mạng lưới dịch vụ chăm sóc người cao tuổi đồng bộ và dễ tiếp cận hơn. Đại biểu Phạm Văn Hòa (Đồng Tháp) đề nghị Nhà nước dành ngân sách xây dựng các trung tâm dưỡng lão công lập để bảo đảm nguồn cung tối thiểu, đồng thời đẩy mạnh xã hội hóa nhằm thu hút doanh nghiệp đầu tư.

Đại biểu Nguyễn Văn Cảnh (Gia Lai) nhấn mạnh yếu tố chi phí tiếp cận là rào cản lớn: “Cần có chính sách hỗ trợ đất đai cho tư nhân đầu tư, từ đó giảm chi phí đầu vào và giúp giá dịch vụ giảm khoảng một nửa”.

Đại biểu Lê Hoàng Anh (Gia Lai) đề xuất bổ sung quy định về trách nhiệm của Nhà nước trong phát triển mạng lưới dịch vụ chăm sóc đa dạng, khuyến khích mô hình chăm sóc tại nhà và cộng đồng, phù hợp nguyện vọng sống tại gia của phần lớn người cao tuổi.

Để hướng tới cân bằng dân số trong dài hạn, Dự thảo Luật Dân số cũng bổ sung nhiều chính sách khuyến sinh, bao gồm: Tăng thời gian nghỉ thai sản thêm 1 tháng đối với phụ nữ sinh con thứ hai; Hỗ trợ tài chính cho phụ nữ sinh đủ hai con trước 35 tuổi, phụ nữ dân tộc thiểu số và phụ nữ tại địa bàn có mức sinh thấp; Ưu tiên mua hoặc thuê nhà ở xã hội đối với phụ nữ sinh đủ hai con hoặc nam giới nuôi hai con mà vợ qua đời,…

Những chính sách này nhằm tạo môi trường thuận lợi, hỗ trợ các gia đình yên tâm sinh đủ hai con, hướng tới mục tiêu dân số phát triển cân đối, chất lượng và bền vững./.