Điều đáng nói là phần lớn chúng được điều chế bất hợp pháp, không được kiểm soát hàm lượng, có hình thức bên ngoài rất giống heroin nhưng cực mạnh. Việc thiếu thông tin trong số người sử dụng (đặc biệt là trong giới trẻ) hoặc ý định thử nghiệm một số chất mới trong nhóm này chính là một trong những nguyên nhân làm cho tình hình ngày càng trở nên nghiêm trọng.

Tử vong do quá liều tăng đột biến

Trong những năm gần đây, số ca tử vong do sử dụng quá liều các loại ma túy gốc opioid ở một số nước ở Bắc Mỹ tăng đột biến. Trong khi việc xác định chính xác nguyên nhân gây ra cho những ca tử vong này khá phức tạp song có những bằng chứng khẳng định vai trò của Fentanyl và các chất cùng nhóm là không còn bàn cãi.

Bản thân Fentanyl là một chất giảm đau mạnh có nguồn gốc từ nhóm opioid được phép sử dụng trong ngành y ở nhiều nước trong vòng hơn 50 năm qua. Tuy nhiên, loại thuốc này được các nhà chuyên môn lưu ý bởi từ lâu có nguy cơ bị lạm dụng và có đặc tính gây nghiện rất cao. Vì lẽ đó, sau khi được tổng hợp lần đầu vào năm 1959 thì từ năm 1964 loại chất này đã được Ủy ban Kiểm soát ma túy quốc tế đưa vào Bảng I - Danh mục cần kiểm soát theo Công ước quốc tế 1961.

Trong các thập kỷ tiếp theo, danh mục các chất thuộc nhóm này ngày càng dài thêm (Sufentanil được kiểm soát vào năm 1980; Alfentanil năm 1984; Remifentanil năm 1999; Acetylfentanyl năm 2016). Từ năm 1970 và 1980, các sản phẩm có chứa Fentanyl và các chất cùng nhóm đã xuất hiện trên thị trường ma túy bất hợp pháp và gây ra nhiều vụ tử vong do vô tình sử dụng quá liều. 

Vấn đề ngày càng thu hút sự quan tâm của các cơ quan quản lý khi số cơ sở điều chế Fentanyl bất hợp pháp ở một số nước gia tăng ở mức đáng lo ngại. Nguyên liệu và dụng cụ dùng để điều chế loại chất này rất sẵn và rẻ, công nghệ sẵn có trên mạng. Thời gian đầu, khi giải thích tình trạng quá liều do các chất nhóm opioid, mọi người chỉ tập trung sự chú ý vào heroin nhưng đến nay, thủ phạm hóa ra lại là Fentanyl do các cơ sở điều chế bất hợp pháp cung cấp.

Các viên nén và bột chứa chất Fetanyl hoặc các chất tương tự được bán trên thị trường bất hợp pháp thực sự đã đặt ra những thách thức sức khỏe cộng đồng bởi hàm lượng không ổn định và các thành phần hoạt tính của nó. Trong nhóm này, Carfentanil, có tác động mạnh gấp 10.000 lần morphine. Chất này không được phép sử dụng để giảm đau cho người mà chỉ dùng trong giảm đau cho các loại động vật có kích thước lớn. Vì thế những sản phẩm chứa chất này thực sự nguy hiểm nếu người mua lẻ trên đường phố thiếu thông tin vì lầm tưởng là heroin hoặc một số loại thuốc an thần khác. Tuy nhiên, chất này đến nay vẫn chưa được đưa vào danh mục cần kiểm soát theo Công ước quốc tế.

Mạnh gấp 100 lần morphine

Fentanyl là loại thuốc giảm đau mạnh nhất trong nhóm opioid được phép sử dụng trong ngành y, mạnh gấp 100 lần morphine. Vì đặc tính này mà Fentanyl và các chất cùng nhóm được đánh giá cao về tác động giảm đau và an thần. Các chất này được sử dụng rộng rãi trong ngành y để nhằm làm giảm các cơ đau hoặc gây tê. Các chất opioid tổng hợp này có mối quan hệ rất khăng khít với thụ thể thần kinh thể “µ”, thể hiện cả mặt tích cực và hạn chế. Một mặt, các chất đồng vận với opioid giúp làm giảm đau rất tốt nhưng mặt khác lại dễ gây nghiện. 

Khoảng 5 năm trở lại đây, đã phát hiện hàng chục chất trong nhóm Fentanyl trên thị trường ma túy bất hợp pháp. Một số chất trong nhóm này được chính những tên buôn lậu ma túy khám phá lại từ những  nghiên cứu khoa học được tiến hành trong khoảng những năm 1960-1990. 

Thực chất những chất này đã được công bố trên những tạp chí khoa học nhưng chưa bao giờ được điều chế thành những dược phẩm vì mục đích thương mại. Những chất đó là Acethylfentanyl, Butyrfentanyl và Ocfentanil. Một số chất khác hiện đang lưu hành trên thị trường opioid bất hợp pháp là những chất tương tự Fentanyl mới được điều chế, ví dụ: Acrylfentanyl và Para-fluoroisobutyrfentanyl. Rất khó để thống kê các dẫn xuất của Fentanyl bởi lẽ chỉ cần thay đổi cấu trúc hóa học của chất này một chút thôi là đã có thể tạo ra một chất mới. 

Chỉ tính trong giai đoạn từ 2012-2016, đã có 17 chất thuộc nhóm Fentanyl được các nước khu vực Đông Á, châu Âu và Bắc Mỹ thông báo cho UNODC và Acetylfentanyl được đưa vào danh mục kiểm soát theo Công ước quốc tế của Liên Hợp Quốc.

Việc sử dụng Fentanyl và các chất cùng loại không vì mục đích chữa bệnh có thể để lại những hậu quả nghiêm trọng về mặt sức khỏe. Mức độ dung nạp và lệ thuộc đối với các chất này tăng rất nhanh và có thể đạt ngưỡng cao một cách kinh khủng. Nguy hiểm hơn cả là tình trạng chết do sử dụng quá liều gây ra bởi trạng thái ức chế đường hô hấp, một tác dụng phụ phổ biến đối với các chất nhóm opioid. 
Một quan sát tại một điểm tiêm chích ma túy dưới sự giám sát của các nhân viên y tế tại thành phố Sydney, Australia cho thấy, nguy cơ quá liều khi chích Fentanyl cao gấp 2 lần so với chích heroin và cao hơn 8 lần so với hành vi tiêm chích các chất nhóm opioid có trong thành phần của các tân dược được cấp theo đơn của bác sỹ. 

Tình trạng quá liều có thể xử lý một cách tích cực nhờ Nalaxone, một loại thuốc đối kháng. Điều quan trọng là khi bị quá liều do Fentanyl lại cần rất nhiều Nalaxone để xử lý. Để đối phó với tình trạng quá liều do Fentanyl và các chất cùng loại, một số nước đã triển khai chương trình điều trị bằng Nalaxone. Điển hình như Canada đã cho phép bán nalaxone, kể cả loại dùng để xịt mũi, mà không cần đơn của bác sỹ.

Đối phó với “cơn sốt” Fentanyl

Mặc dù Fentanyl là tương đối an toàn trong điều kiện có sự giám sát của  nhân viên y tế, tình trạng lạm dụng Fentanyl ẩn chứa nhiều rủi ro. Bởi lẽ tình trạng quá liều phụ thuộc vào việc pha chế không an toàn và cách thức sử dụng của những người đã bị lệ thuộc vào nó. Đặc biệt là trong giới trẻ vì sự thiếu thông tin về nó. 

Việc sử dụng Fentanyl được điều chế bất hợp pháp còn nguy hiểm hơn rất nhiều vì những sản phẩm này không được kiểm định chất lượng, hàm lượng. Có khi chỉ một lượng cực nhỏ đã có thể gây tử vong cho người sử dụng. Cách thức người nghiện tự chuẩn bị từng liều riêng lẻ bằng cách cân đong trong khi thiếu các dụng cụ đo lường chính xác dẫn đến nguy cơ quá liều một cách vô thức. Hoặc pha vào dung dịch sau đó chia nhỏ để sử dụng đơn lẻ cũng có thể dẫn đến tử vong do không biết chính xác liều lượng. Trong khi đó, một số người nghiện thử nghiệm với các chất mới thuộc nhóm Fentanyl mà không biết rõ mức độ nguy hiểm của nó cũng có thể coi là mắc một sai lầm chết người.

Không chỉ uống hoặc tiêm chích Fentanyl hoặc các chất đồng loại mới gây nguy hiểm. Trong một số trường hợp, chỉ cần vô tình hít phải hoặc để dây chúng ra tay hoặc các niêm mạc mắt, mũi, miệng cũng gây nhiễm độc cho cơ thể. Vì vậy, khi thu giữ Fentanyl và các chất thuộc nhóm này, lực lượng cảnh sát cần thận trọng không để chúng trực tiếp tiếp xúc với các bộ phận cơ thể. Gần đây, Cơ quan phòng, chống ma túy của Hoa Kỳ (DEA) đã đưa ra hướng dẫn các bước xử lý Fentanyl trong quá trình thực thi công vụ.

Sử dụng Fentanyl và các chất trong nhóm hàng năm đã gây tử vong cho hàng nghìn người nghiện ma túy trên thế giới. Từ năm 1970 trở lại đây, riêng tại Bắc Mỹ đã có một số “cơn sốt” quá liều gây ra bởi Fentanyl và các chất đồng loại. Từ năm 2013 đến nay đã ghi nhận riêng tại nước Mỹ có 5.000 ca tử vong do sử dụng Fentanyl quá liều. Còn con số này tại Canada trong giai đoạn từ 2009-2014 là 655 ca.

Fentanyl được điều chế bất hợp pháp có thể xuất hiện ở nhiều dạng khác nhau và mang các tên gọi khác nhau tùy thuộc thói quen và nhu cầu người sử dụng ở từng vùng. Chẳng hạn tại Australia, New Zealand, Đức,... người nghiện thường chiết xuất Fentanyl từ các loại tân dược có chứa chất này. Trong khi, tại Mỹ hoặc Estonia chúng được bán dưới dạng viên nén, dạng bột hoặc dung dịch và hoàn toàn được điều chế từ các tiền chất, với các tên quen thuộc như “sứ trắng”, “heroin tổng hợp”,... 

Đôi khi chúng được bán lẻ dưới dạng bột hòa với cocaine hoặc heroin. Chúng cũng còn được bán dưới dạng tân dược chứa Fentanyl giả. Những người mua không có kinh nghiệm rất dễ tử vong vì họ không biết họ đang sử dụng loại gì và hàm lượng là bao nhiêu. Chính người bán hoặc tội phạm sản xuất Fentanyl cũng không biết được các viên ma túy mà chúng tung ra thị trường có hàm lượng cao ở mức gây tử vong.

Theo thông báo của DEA, cuộc khủng hoảng Fentanyl ở Mỹ không những chưa có dấu hiệu hạ nhiệt mà còn đang trong giai đoạn lan rộng do các tiền chất (N-phenethyl-4-piperidone, 4-anilino-N-phenethylpiperidine) và dụng cụ sản xuất loại ma túy này dễ kiếm và giá rẻ. Quá trình điều chế không cần kỹ năng cao siêu. Đó chính là thách thức lớn cho các cơ quan phòng, chống ma túy các nước trong giai đoạn hiện nay.