Lao động phi chính thức từ lâu đã đóng vai trò quan trọng trong hệ thống kinh tế đô thị. Họ là những người bán hàng rong, chạy xe ôm công nghệ, phụ việc tại các cửa hàng, doanh nghiệp nhỏ, những người làm thuê không hợp đồng hay tự kinh doanh nhỏ lẻ. Tuy nhiên, đằng sau sự năng động đó là những góc khuất kéo dài về đời sống bấp bênh, thu nhập thấp và thiếu các quyền lợi cơ bản như BHXH, BHYT hay BHTN.

Trường hợp của anh Bùi Văn Nam (37 tuổi, xã Ưng Thiên, Hà Nội) là ví dụ điển hình. Công việc chở hàng và bốc vác cho một cửa hàng đệm tại khu đô thị Văn Phú giúp anh có được mức thu nhập 6 triệu đồng mỗi tháng, song không kèm theo hợp đồng lao động hay bất kỳ phúc lợi xã hội nào. Mọi việc làm của anh phụ thuộc hoàn toàn vào lượng khách trong ngày, thậm chí nghỉ theo ý chủ khi thời tiết xấu. Với mức sống ở nội đô, anh cho biết “cuộc sống vô cùng khó khăn, tiền chỉ đủ chi tiêu từng bữa”.

Tương tự, chị Ngọc (Hưng Yên) làm thuê cho một cửa hàng nội thất trên phố Đê La Thành, công việc nặng nhọc nhưng chỉ nhận được 7 triệu đồng mỗi tháng, trong đó phải tự đóng tiền nhà trọ, sinh hoạt. “Tằn tiện lắm thì cũng chỉ gửi được 3 triệu về cho con”, chị nói.

Hình minh họa (nguồn: Internet)

Theo thống kê của Hà Nội, tính đến hết năm 2024, có tới 51,6% lực lượng lao động nằm trong khu vực kinh tế phi chính thức. Thu nhập trung bình từ công việc chính của nhóm này chỉ đạt từ 63 đến 80% so với lao động chính thức, và mức chênh lệch thu nhập giữa hai khu vực còn tăng mạnh khi tính theo địa bàn thành thị và nông thôn. Đáng chú ý, có tới 41,1% lao động phi chính thức đã duy trì công việc này trong 3 tới 9 năm; 39,1% gắn bó lâu hơn. Họ chấp nhận làm việc dài hạn ở vị trí không hợp đồng, không bảo hiểm, dù nhận rõ sự bấp bênh.

Ông Vũ Quang Thành, Phó Giám đốc Trung tâm Dịch vụ việc làm Hà Nội, cho biết nhóm lao động này phần lớn có trình độ học vấn thấp hoặc xuất thân từ nông thôn, ít cơ hội tiếp cận doanh nghiệp chính thức và kể cả khi họ có thu nhập ổn định, việc thiếu BHXH, BHYT, khiến cuộc sống của họ dễ bị đẩy vào nghịch cảnh nếu gặp biến cố.

Chính sách đặc thù: “đòn bẩy” mở rộng an sinh

Trước thực tế đó, Luật Thủ đô 2024 đã mở ra hành lang chính sách đặc thù, cho phép Hà Nội chủ động xây dựng cơ chế hỗ trợ mạnh mẽ hơn cho người dân. Điều 27 của Luật trao cho Hội đồng nhân dân thành phố quyền quyết định các chính sách an sinh vượt trội so với khung chung của cả nước, tạo ra nền tảng để triển khai hỗ trợ tiền đóng BHXH tự nguyện và BHYT ở mức rất cao.

Cụ thể hóa quy định này, Nghị quyết 19/2025/NQ-HĐND đưa vào thực hiện những chính sách hỗ trợ thiết thực từ ngày 01/01/2026:

Theo đó, Hà Nội sẽ hỗ trợ 100% mức đóng BHYT cho các nhóm đối tượng mới như hộ thoát nghèo, người cao tuổi chưa có thẻ bảo hiểm và người khuyết tật nhẹ. Đồng thời, người lao động thuộc hộ làm nông, lâm, ngư nghiệp có mức sống trung bình cũng sẽ được hỗ trợ 30% phí BHYT.

Đối với BHXH tự nguyện, thành phố sẽ hỗ trợ thêm 50% mức đóng cho người thuộc hộ nghèo, 60% cho người cận nghèo và 10% cho một số đối tượng khác. Chính sách này được dự báo sẽ có khoảng 614.000 người hưởng lợi, với tổng kinh phí từ ngân sách hơn 709 tỷ đồng.

Ngoài ra, các chính sách vĩ mô như Luật Việc làm (sửa đổi) dự kiến có hiệu lực từ ngày 01/01/2026 cũng sẽ góp phần mở rộng diện bao phủ bảo hiểm thất nghiệp, hướng đến bảo vệ nhóm lao động hợp đồng ngắn hạn - đa phần thuộc khu vực phi chính thức.

Tăng “độ an toàn” cho thị trường lao động Thủ đô

Các chính sách đặc thù của Hà Nội không chỉ mang ý nghĩa hỗ trợ, mà còn là một chiến lược đầu tư dài hạn cho sự phát triển của thị trường lao động. Khi ngày càng nhiều người lao động được tiếp cận BHXH, BHYT, những rủi ro lớn nhất của mô hình lao động phi chính thức – thiếu ổn định, dễ tổn thương trước biến cố – sẽ dần được giảm thiểu.

Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh, chuyển đổi số mạnh mẽ và biến động lớn về cơ cấu việc làm, việc củng cố “tấm lưới” an sinh cho nhóm lao động chiếm hơn một nửa lực lượng lao động Thủ đô không chỉ mang ý nghĩa xã hội mà còn là yếu tố quyết định để bảo đảm ổn định, phồn vinh và phát triển bền vững cho Hà Nội trong thời gian tới./.